Platentektoniek
Animatie van platentektoniek, reconstructie van hoe de aardkorst is ontwikkeld van 150 miljoen jaar geleden tot nu.

Platentektoniek

Platentektoniek is een wetenschappelijke theorie, die de bewegingen van de tektonische platen (waaruit de aardkorst bestaat) verklaart. Deze theorie bouwt voort op de eerder beschreven concepten van continenten drift (ontwikkeld tijdens de eerste decennia van de 20e eeuw door Alfred Wegener) en zeebodemspreiding (ontwikkeld rond 1960). De aardkorst (lithosfeer) is niet een aaneengesloten stenen plaat, maar bestaat uit twaalf grote tektonische platen en nog veel meer kleine tektonische platen. Sommige tektonische platen vormen volledig de bodem van een oceaan, terwijl andere platen deels een oceaan en deels een continent dragen. De samenstelling en dikte van de oceanische en continentale aardkorst is verschillend.

 

Drie hoofdtypen van plaatgrenzen

Tektonische platen bewegen zich langzaam over de asthenosfeer (=een enigszins vloeibare laag van de aardmantel die zich direct onder de vaste aardkorst bevindt) heen. Door de verschuiving van tektonische platen ten opzichte van elkaar, ontstaan er drie verschillende typen plaatgrenzen: divergente, convergente en transforme plaatgrenzen.

  1. Divergentie
  2. In het midden van enkele oceanen bevinden zich de zogenaamde oceanische spreidingsruggen. Bij deze onderzeese bergruggen bewegen twee platen uit elkaar, wat divergentie wordt genoemd. Tevens groeien de tektonische platen bij deze oceanische spreidingsruggen aan, doordat vanuit de aardmantel magma opstijgt en afkoelt en zo als het ware de ruimte opvult die ontstaat doordat twee platen van elkaar weg bewegen.

  3. Convergentie
  4. Als er nieuwe aardkorst gevormd wordt en de diameter van de aarde niet verandert, dan moeten er ook plaatsen zijn waar de aardkorst weer verdwijnt. Dit gebeurt daar waar twee platen naar elkaar toe bewegen, wat convergentie wordt genoemd. Hierbij duikt één van de tektonische platen (vaak een relatief zware oceanische plaat) onder de andere tektonische plaat. Dit proces heet subductie.

  5. Transformbreuk
  6. Bij dit type plaatgrens word geen nieuwe aardkorst gevormd en verdwijnt ook geen aardkorst, maar bewegen twee tektonische platen precies langs elkaar heen: de zogenaamde transformbreuk. Een beroemd voorbeeld van een transformbreuk op land is de San Andreas breuk in de Amerikaanse staat Californië. De meeste transformbreuken bevinden zich echter onder water en zorgen voor het onregelmatig verspringen van de spreidingsruggen.

model van platentektoniek en de gevolgen ervan
Het proces van platentektoniek en de gevolgen daarvan. Een plaat groeit aan bij een oceanische spreidingsrug, waar continu oceanische korst wordt gevormd. Bij een subductiezone verdwijnt de tektonische plaat in de aardmantel.

 

convectiestroming: convectiestromen in de mantel verplaatsen tektonische platen als een lopende band
Convectiestroming: convectiestromen in de mantel verplaatsen tektonische platen als een lopende band.

Vulkanische activiteit, aardbevingen en het ontstaan van bergen en oceaantroggen vindt allemaal plaats langs grenzen van tektonische platen. Tektonische platen bewegen gewoonlijk met een snelheid van ongeveer 50 tot 100 mm per jaar.

 

Kracht achter platentektoniek

Tektonische platen kunnen bewegen, omdat de lithosfeer (=aardkorst) van de aarde sterker is en een lagere dichtheid heeft dan de onderliggende asthenosfeer (=vloeibare gesteentelaag direct onder de aardkorst). Dit zorg ervoor dat de tektonische platen als het ware drijven op het vloeibare binnenste van de aarde. De beweging van de tektonische platen komt tot stand door convectiestromingen in de mantel van de aarde. Convectiestromen zijn langzame beweging van vloeibaar gesteente in de diepere delen van de aarde, die optreden als gevolg van het temperatuurverschil tussen de aardkern en het aardoppervlak.

 

Continentverschuiving (continental drift) en oceanische spreiding

Het optreden van plaattektoniek is misschien wel het duidelijkst terug te zien in de vorm van de kustlijn van de Atlantische Oceaan. De oostkust van Noord- en Zuid-Amerika past als een puzzelstukje in de westkust van Afrika en Europa. De suggestie dat continenten kunnen verschuiven werd echter pas geaccepteerd nadat was aangetoond dat de tektonische platen aangroeien langs spreidingsruggen. Het harde wetenschappelijke bewijs voor de theorie van platentektoniek berust op kenmerken van het magneetveld van de aarde en het feit dat de positie van dat magneetveld in het gesteente wordt vastgelegd op het moment dat het gesteente gevormd wordt.

Bovenaan deze pagina is een animatie te zien van hoe de tektonische platen zich in de loop van de de laatste 150 miljoen jaar hebben verplaatst, als gevolg van het proces dat platentektoniek heet.